O κόλπος του Μπακού αποκλείστηκε από πλοία και σκάφη του Στόλου Κασπίας
Ο «Μαύρος Ιανουάριος» (Qara Yanvar) – η νυχτερινή εισβολή της 19ης προς 20ή Ιανουαρίου 1990 – υπήρξε μεγάλης κλίμακας στρατιωτική επιχείρηση εσωτερικής καταστολής στο Μπακού.
Η επιβολή στρατιωτικού νόμου συνοδεύτηκε από κατάληψη της πόλης από τεθωρακισμένες φάλαγγες, μαζικούς πυροβολισμούς και εκατοντάδες θύματα μεταξύ αμάχων.
Σύμφωνα με τις τότε και μεταγενέστερες αποτιμήσεις, πρόκειται για χρήση δυσανάλογης βίας έναντι πόλης που αντιμετωπίστηκε «σαν εχθρική τοποθεσία προς καταστροφή».
Η δύναμη εισβολής που εισήλθε στο Μπακού υπολογίζεται περίπου σε 26.000 στρατιώτες, ενώ στα περίχωρα είχε συγκροτηθεί ευρύτερη επιχειρησιακή ομαδοποίηση άνω των 50.000, προερχόμενη από τον Υπερκαυκασικό, τον Μοσχοβίτικο και τον στρατιωτικό τομέα του Λένινγκραντ καθώς και από τα Εσωτερικά Στρατεύματα (MVD) και κάποιες ναυτικές μονάδες.
Παράλληλα, ο κόλπος του Μπακού αποκλείστηκε από πλοία και σκάφη του Στόλου Κασπίας ώστε να ελεγχθεί θαλάσσια πρόσβαση και εφοδιασμός.
Κατά τις ρωσικές πηγές, η επιχείρηση έφερε την κωδική ονομασία «Удар» (Udar – «Κτύπος/Πλήγμα») και έλαβαν μέρος σχηματισμοί υψηλής ετοιμότητας: 76η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία (VDV), 106η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία (υπό τον τότε συνταγματάρχη Αλεξάντρ Λέμπεντ), 56η Αερομεταφερόμενη-Εφόδου Ταξιαρχία και 21η Ανεξάρτητη Ταξιαρχία Αερομεταφερόμενης Εφόδου, ενισχυμένοι από σπουδαστές στρατιωτικών σχολών του MVD και τοπικές αστυνομικές δυνάμεις.
Η μεταφορά και προώθηση των δυνάμεων είχε ολοκληρωθεί σταδιακά 16–19 Ιανουαρίου, επιτρέποντας ταυτόχρονο κίνηση σε πολλούς άξονες.
Το σοβιετικό σχέδιο βασίστηκε στην υπεροχή τεθωρακισμένων για διάρρηξη οδοφραγμάτων και στον κορεσμό πυρών σε αστικό περιβάλλον.
Καταγράφηκε εκτεταμένη χρήση τεθωρακισμένων μεταφοράς προσωπικού τύπου BTR και οχημάτων μάχης πεζικού τύπου BMP/BMD, οργανικών στα μηχανοκίνητα και αερομεταφερόμενα τμήματα αντίστοιχα, καθώς και άρματα μάχης ως μέσα διάρρηξης/ψυχολογικού σοκ. Παράλληλα, υιοθετήθηκαν τυφέκια εφόδου (AK-74), ελαφρά πολυβόλα, πολυβόλα οχημάτων (π.χ. 14,5 χλστ. KPVT σε BTR), αυτόματοι εκτοξευτές βομβίδων και –επιβεβαιωμένα από ανεξάρτητες αναφορές– χρήση ξιφολόγχης σώμα με σώμα.
Κομβικό μέρος του σχεδίου ήταν η αποκοπή ενημέρωσης/διοίκησης-ελέγχου.
Λίγες ώρες πριν την είσοδο των φαλάγγων, ανατινάχθηκε η τροφοδοσία ρεύματος του κρατικού τηλεοπτικού και ραδιοφωνικού σταθμού από σοβιετικές ειδικές υπηρεσίες, ενώ διακόπηκαν τηλεπικοινωνίες· έτσι ο πληθυσμός στερήθηκε κάθε επίσημη προειδοποίηση για την κήρυξη της έκτακτης ανάγκης.
Η ανακοίνωση του στρατιωτικού νόμου γνωστοποιήθηκε πολλές ώρες αφότου είχαν ξεκινήσει οι επιχειρήσεις, με ρίψη φυλλαδίων από ελικόπτερα και ανακοινώσεις ραδιοφώνου τις πρώτες πρωινές ώρες.
Τακτικά, η επιχείρηση εκτελέστηκε ως νυχτερινή συνδυασμένη ενέργεια πολλαπλών αξόνων: τεθωρακισμένες στήλες ακολούθησαν τους δακτυλίους ταχείας κυκλοφορίας, προσέβαλαν σημεία-κλειδιά (διοικητικά κτίρια, κόμβους επικοινωνιών) και ταυτόχρονα επιχείρησαν απεμπλοκή στρατοπέδων/φρουρών που είχαν αποκλειστεί από διαδηλωτές.
Η κίνηση των φαλάγγων υπό κάλυψη σκότους και ο αιφνιδιασμός θεωρήθηκαν κρίσιμα για την «ψυχολογική υποταγή» της πόλης.
Η χρήση πραγματικών πυρών ήταν γενικευμένη και δεν περιορίστηκε σε στοχευμένη αντιμετώπιση ένοπλων αντιστάσεων.
Ανεξάρτητη έκθεση (Helsinki Watch/Memorial) τεκμηρίωσε περιπτώσεις βολών κατά τυχαίων οχημάτων και αυλών/πολυκατοικιών, σκοπούμενης παράσυρσης πολιτών από τεθωρακισμένα, καθώς και πυρά εναντίον ξεκάθαρα σημειωμένων ασθενοφόρων· καταγράφονται επίσης τραυματισμοί/φόνοι με ξιφολόγχες και κακομεταχείριση συλληφθέντων.
Η ίδια έκθεση επισημαίνει ότι η κλίμακα βίας ήταν «εκτός αναλογίας» με οποιαδήποτε αντίσταση, συνιστώντας συλλογική τιμωρία.
Σε επίπεδο κανόνων εμπλοκής, οι μονάδες φαίνεται ότι έλαβαν ευρύτατη «ελευθερία δράσης», με προτεραιότητα την ταχεία διάλυση οδοφραγμάτων/πυρήνων κινητοποίησης, έλεγχο των κεντρικών αρτηριών και εκκαθάριση εστιών, ακόμη και με μέτρα που κανονικά προσιδιάζουν σε μάχη υψηλής έντασης και όχι σε αστυνόμευση.
Η δημοσιοποίηση του στρατιωτικού νόμου κατόπιν εορτής μείωσε περαιτέρω την προστασία αμάχων, αφού μεγάλο μέρος του πληθυσμού αγνοούσε τις απαγορεύσεις κυκλοφορίας όταν ήδη εκτελούνταν βολές.
Από πλευράς τάγματος-σχηματισμού, η συμμετοχή αερομεταφερόμενων (VDV) υπηρέτησε δύο σκοπούς: (α) ταχεία κατάληψη-σφράγιση κομβικών σημείων με ελαφρύτερα ιχνηλάτες BMD/μηχανοκίνητες ομάδες και (β) ενίσχυση του ηθικού/εκφοβισμό μέσω ελίτ δυνάμεων. Οι ταξιαρχίες εφόδου (DShBr) λειτούργησαν ως «εργαλεία ευελιξίας» για πλευρικές διεισδύσεις, ενώ τα μηχανοκίνητα και τα MVD παρείχαν όγκο και μέσα αστυνόμευσης/περικύκλωσης.
Ο ναυτικός αποκλεισμός ολοκλήρωσε τη διακλαδική εικόνα, αποκόπτοντας διαφυγή/ενισχύσεις διά θαλάσσης.
Η συνολική διάταξη αποτυπώνει τυπική σοβιετική «θεωρία κλιμακωτής καταστολής»: αιφνίδια υπεροχή ισχύος πυρός, έλεγχος πληροφοριών, απομόνωση πεδίου μάχης.
Οι απώλειες μεταξύ αμάχων κυμαίνονται, ανά πηγές, από πάνω από 130 έως περίπου 150–170 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες, με το καθεστώς έκτακτης ανάγκης να παραμένει για μήνες. Επιχειρησιακές ενέργειες και νεκροί καταγράφηκαν και εκτός Μπακού (π.χ. Νεφττσαλά, Λενκεράν), γεγονός που υποδηλώνει επέκταση της δύναμης πέραν της τυπικής εντολής.
Η εκτεταμένη χρήση τεθωρακισμένων σε πυκνοκατοικημένο αστικό ιστό πολλαπλασίασε τις παράπλευρες απώλειες και περιόρισε τη διακριτική ικανότητα πυρών.
Σε τέτοια περιβάλλοντα, η βαρειά μηχανοκίνηση είναι αποτελεσματική στη διάρρηξη, αλλά εξαιρετικά επισφαλής για ελέγχους πυρών/ταυτοποίηση στόχων.
Η προκαταβολική αποκοπή τηλεόρασης/ραδιοφώνου πέτυχε τακτικό αιφνιδιασμό, αλλά στρατηγικά αντέδρασε: στέρησε από τον πληθυσμό σαφείς οδηγίες (π.χ. απαγόρευση κυκλοφορίας), αυξάνοντας τον κίνδυνο άοπλων πολιτών στους δρόμους.
Η εμπλοκή VDV/μηχανοκίνητων/ναυτικών δυνάμεων πέτυχε έλεγχο εδάφους, όχι όμως ακριβή, κλιμακωτή επιβολή τάξης που απαιτείται σε επιχειρήσεις εσωτερικής ασφάλειας.
Η απουσία επαρκών—και κατάλληλα εξοπλισμένων—αστυνομικών/μη φονικών μέσων οδήγησε σε υπερβολική θανατηφόρα ισχύ.
Στρατιωτικά, η επιχείρηση «Udar» πέτυχε βραχυπρόθεσμο έλεγχο του Μπακού.
Πολιτικά και στρατηγικά, όμως, υπονόμευσε τη νομιμοποίηση της Μόσχας στον Νότιο Καύκασο και λειτούργησε ως καταλύτης για την αζερική πορεία προς ανεξαρτησία.
Η μέθοδος –ταχεία νυκτερινή εισβολή, τεθωρακισμένοι σε πυκνό αστικό χώρο, αιφνιδιασμός μέσω αποκοπής επικοινωνιών– αξίζει να μελετάται ως παράδειγμα προς αποφυγή για στρατιωτική επιβολή εσωτερικής τάξης:
επιχειρησιακά αποτελεσματική βραχυπρόθεσμα, αλλά στρατηγικά αυτοϋπονομευτική.
www.bankingnews.gr
Η επιβολή στρατιωτικού νόμου συνοδεύτηκε από κατάληψη της πόλης από τεθωρακισμένες φάλαγγες, μαζικούς πυροβολισμούς και εκατοντάδες θύματα μεταξύ αμάχων.
Σύμφωνα με τις τότε και μεταγενέστερες αποτιμήσεις, πρόκειται για χρήση δυσανάλογης βίας έναντι πόλης που αντιμετωπίστηκε «σαν εχθρική τοποθεσία προς καταστροφή».
Η δύναμη εισβολής που εισήλθε στο Μπακού υπολογίζεται περίπου σε 26.000 στρατιώτες, ενώ στα περίχωρα είχε συγκροτηθεί ευρύτερη επιχειρησιακή ομαδοποίηση άνω των 50.000, προερχόμενη από τον Υπερκαυκασικό, τον Μοσχοβίτικο και τον στρατιωτικό τομέα του Λένινγκραντ καθώς και από τα Εσωτερικά Στρατεύματα (MVD) και κάποιες ναυτικές μονάδες.
Παράλληλα, ο κόλπος του Μπακού αποκλείστηκε από πλοία και σκάφη του Στόλου Κασπίας ώστε να ελεγχθεί θαλάσσια πρόσβαση και εφοδιασμός.
Κατά τις ρωσικές πηγές, η επιχείρηση έφερε την κωδική ονομασία «Удар» (Udar – «Κτύπος/Πλήγμα») και έλαβαν μέρος σχηματισμοί υψηλής ετοιμότητας: 76η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία (VDV), 106η Αερομεταφερόμενη Μεραρχία (υπό τον τότε συνταγματάρχη Αλεξάντρ Λέμπεντ), 56η Αερομεταφερόμενη-Εφόδου Ταξιαρχία και 21η Ανεξάρτητη Ταξιαρχία Αερομεταφερόμενης Εφόδου, ενισχυμένοι από σπουδαστές στρατιωτικών σχολών του MVD και τοπικές αστυνομικές δυνάμεις.
Η μεταφορά και προώθηση των δυνάμεων είχε ολοκληρωθεί σταδιακά 16–19 Ιανουαρίου, επιτρέποντας ταυτόχρονο κίνηση σε πολλούς άξονες.
Το σοβιετικό σχέδιο βασίστηκε στην υπεροχή τεθωρακισμένων για διάρρηξη οδοφραγμάτων και στον κορεσμό πυρών σε αστικό περιβάλλον.
Καταγράφηκε εκτεταμένη χρήση τεθωρακισμένων μεταφοράς προσωπικού τύπου BTR και οχημάτων μάχης πεζικού τύπου BMP/BMD, οργανικών στα μηχανοκίνητα και αερομεταφερόμενα τμήματα αντίστοιχα, καθώς και άρματα μάχης ως μέσα διάρρηξης/ψυχολογικού σοκ. Παράλληλα, υιοθετήθηκαν τυφέκια εφόδου (AK-74), ελαφρά πολυβόλα, πολυβόλα οχημάτων (π.χ. 14,5 χλστ. KPVT σε BTR), αυτόματοι εκτοξευτές βομβίδων και –επιβεβαιωμένα από ανεξάρτητες αναφορές– χρήση ξιφολόγχης σώμα με σώμα.
Κομβικό μέρος του σχεδίου ήταν η αποκοπή ενημέρωσης/διοίκησης-ελέγχου.
Λίγες ώρες πριν την είσοδο των φαλάγγων, ανατινάχθηκε η τροφοδοσία ρεύματος του κρατικού τηλεοπτικού και ραδιοφωνικού σταθμού από σοβιετικές ειδικές υπηρεσίες, ενώ διακόπηκαν τηλεπικοινωνίες· έτσι ο πληθυσμός στερήθηκε κάθε επίσημη προειδοποίηση για την κήρυξη της έκτακτης ανάγκης.
Η ανακοίνωση του στρατιωτικού νόμου γνωστοποιήθηκε πολλές ώρες αφότου είχαν ξεκινήσει οι επιχειρήσεις, με ρίψη φυλλαδίων από ελικόπτερα και ανακοινώσεις ραδιοφώνου τις πρώτες πρωινές ώρες.
Τακτικά, η επιχείρηση εκτελέστηκε ως νυχτερινή συνδυασμένη ενέργεια πολλαπλών αξόνων: τεθωρακισμένες στήλες ακολούθησαν τους δακτυλίους ταχείας κυκλοφορίας, προσέβαλαν σημεία-κλειδιά (διοικητικά κτίρια, κόμβους επικοινωνιών) και ταυτόχρονα επιχείρησαν απεμπλοκή στρατοπέδων/φρουρών που είχαν αποκλειστεί από διαδηλωτές.
Η κίνηση των φαλάγγων υπό κάλυψη σκότους και ο αιφνιδιασμός θεωρήθηκαν κρίσιμα για την «ψυχολογική υποταγή» της πόλης.
Η χρήση πραγματικών πυρών ήταν γενικευμένη και δεν περιορίστηκε σε στοχευμένη αντιμετώπιση ένοπλων αντιστάσεων.
Ανεξάρτητη έκθεση (Helsinki Watch/Memorial) τεκμηρίωσε περιπτώσεις βολών κατά τυχαίων οχημάτων και αυλών/πολυκατοικιών, σκοπούμενης παράσυρσης πολιτών από τεθωρακισμένα, καθώς και πυρά εναντίον ξεκάθαρα σημειωμένων ασθενοφόρων· καταγράφονται επίσης τραυματισμοί/φόνοι με ξιφολόγχες και κακομεταχείριση συλληφθέντων.
Η ίδια έκθεση επισημαίνει ότι η κλίμακα βίας ήταν «εκτός αναλογίας» με οποιαδήποτε αντίσταση, συνιστώντας συλλογική τιμωρία.
Σε επίπεδο κανόνων εμπλοκής, οι μονάδες φαίνεται ότι έλαβαν ευρύτατη «ελευθερία δράσης», με προτεραιότητα την ταχεία διάλυση οδοφραγμάτων/πυρήνων κινητοποίησης, έλεγχο των κεντρικών αρτηριών και εκκαθάριση εστιών, ακόμη και με μέτρα που κανονικά προσιδιάζουν σε μάχη υψηλής έντασης και όχι σε αστυνόμευση.
Η δημοσιοποίηση του στρατιωτικού νόμου κατόπιν εορτής μείωσε περαιτέρω την προστασία αμάχων, αφού μεγάλο μέρος του πληθυσμού αγνοούσε τις απαγορεύσεις κυκλοφορίας όταν ήδη εκτελούνταν βολές.
Από πλευράς τάγματος-σχηματισμού, η συμμετοχή αερομεταφερόμενων (VDV) υπηρέτησε δύο σκοπούς: (α) ταχεία κατάληψη-σφράγιση κομβικών σημείων με ελαφρύτερα ιχνηλάτες BMD/μηχανοκίνητες ομάδες και (β) ενίσχυση του ηθικού/εκφοβισμό μέσω ελίτ δυνάμεων. Οι ταξιαρχίες εφόδου (DShBr) λειτούργησαν ως «εργαλεία ευελιξίας» για πλευρικές διεισδύσεις, ενώ τα μηχανοκίνητα και τα MVD παρείχαν όγκο και μέσα αστυνόμευσης/περικύκλωσης.
Ο ναυτικός αποκλεισμός ολοκλήρωσε τη διακλαδική εικόνα, αποκόπτοντας διαφυγή/ενισχύσεις διά θαλάσσης.
Η συνολική διάταξη αποτυπώνει τυπική σοβιετική «θεωρία κλιμακωτής καταστολής»: αιφνίδια υπεροχή ισχύος πυρός, έλεγχος πληροφοριών, απομόνωση πεδίου μάχης.
Οι απώλειες μεταξύ αμάχων κυμαίνονται, ανά πηγές, από πάνω από 130 έως περίπου 150–170 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες, με το καθεστώς έκτακτης ανάγκης να παραμένει για μήνες. Επιχειρησιακές ενέργειες και νεκροί καταγράφηκαν και εκτός Μπακού (π.χ. Νεφττσαλά, Λενκεράν), γεγονός που υποδηλώνει επέκταση της δύναμης πέραν της τυπικής εντολής.
Η εκτεταμένη χρήση τεθωρακισμένων σε πυκνοκατοικημένο αστικό ιστό πολλαπλασίασε τις παράπλευρες απώλειες και περιόρισε τη διακριτική ικανότητα πυρών.
Σε τέτοια περιβάλλοντα, η βαρειά μηχανοκίνηση είναι αποτελεσματική στη διάρρηξη, αλλά εξαιρετικά επισφαλής για ελέγχους πυρών/ταυτοποίηση στόχων.
Η προκαταβολική αποκοπή τηλεόρασης/ραδιοφώνου πέτυχε τακτικό αιφνιδιασμό, αλλά στρατηγικά αντέδρασε: στέρησε από τον πληθυσμό σαφείς οδηγίες (π.χ. απαγόρευση κυκλοφορίας), αυξάνοντας τον κίνδυνο άοπλων πολιτών στους δρόμους.
Η εμπλοκή VDV/μηχανοκίνητων/ναυτικών δυνάμεων πέτυχε έλεγχο εδάφους, όχι όμως ακριβή, κλιμακωτή επιβολή τάξης που απαιτείται σε επιχειρήσεις εσωτερικής ασφάλειας.
Η απουσία επαρκών—και κατάλληλα εξοπλισμένων—αστυνομικών/μη φονικών μέσων οδήγησε σε υπερβολική θανατηφόρα ισχύ.
Στρατιωτικά, η επιχείρηση «Udar» πέτυχε βραχυπρόθεσμο έλεγχο του Μπακού.
Πολιτικά και στρατηγικά, όμως, υπονόμευσε τη νομιμοποίηση της Μόσχας στον Νότιο Καύκασο και λειτούργησε ως καταλύτης για την αζερική πορεία προς ανεξαρτησία.
Η μέθοδος –ταχεία νυκτερινή εισβολή, τεθωρακισμένοι σε πυκνό αστικό χώρο, αιφνιδιασμός μέσω αποκοπής επικοινωνιών– αξίζει να μελετάται ως παράδειγμα προς αποφυγή για στρατιωτική επιβολή εσωτερικής τάξης:
επιχειρησιακά αποτελεσματική βραχυπρόθεσμα, αλλά στρατηγικά αυτοϋπονομευτική.
www.bankingnews.gr
Σχόλια αναγνωστών